ºÚÁϲ»´òìÈ

Agorwyd y trafodion gan yr Athro Robin Grove-White, Cadeirydd Bwrdd Ymgynghorol ISWE, a eglurodd sut mae ISWE wedi ‘ffynnu’ ers ei sefydlu, a’r rôl annatod y mae Dr Shaun Evans wedi’i chwarae ers ei benodi’n Gyfarwyddwr yn 2015, gan ganmol ei egni, ei dalent a’i ymrwymiad. Disgrifiodd Robin sut mae llawer o ‘axiomau ymarfer’ craidd ISWE yn cael eu hadlewyrchu yn llyfr Shaun, gan gynnwys y rôl ganolog y chwaraeodd ystadau gwledig yng Nghymru hyd at yr ugeinfed ganrif; cyfoeth cofnodion ystadau; y gwerth mewn mabwysiadu dull sy'n seiliedig ar le penodol; a phwysigrwydd adolygu a datblygu dealltwriaeth ysgolheigaidd o hanes a hunaniaeth Cymru, cyn iddo drosglwyddo’r awenau i Dr Rees.

Yn gyntaf, er mwyn rhoi cyd-destun i weddill y sgwrs, gwahoddodd Lowri Shaun i ddisgrifio natur dathliadau 'dod i oed’. Cynhaliwyd y dathliadau hyn i nodi pen-blwydd un ar hugain etifedd neu etifeddes, pan gyrhaeddasant eu mwyafrif cyfreithiol ac felly gallent etifeddu ystâd gwledig yn swyddogol a chymryd rôl ‘landlord’. Daeth y dathliad dod i oed i’r amlwg fel traddodiad newydd ei ddyfeisio yn y ddeunawfed ganrif, ac erbyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd dathliadau o’r fath wedi dod yn gyffredin ledled Ynysoedd Prydain; mewn gwirionedd, roeddent wedi dod yn ‘bron yn orfodol’ i’r boneddigion. Pwysleisiodd Shaun natur hynod gyhoeddus a chymunedol y dathliadau hyn, a oedd yn cynnwys y gymdeithas gyfan oedd yn gysylltiedig â’r ystâd dirfeddiannol, o denantiaid i weithwyr i blant ysgol. Fel rheol gyffredinol, po fwyaf yr ystâd, y mwyaf oedd y dathliad! Roedd dulliau cyffredin o ddathlu yn cynnwys addurno’r dref neu’r pentref, canu clychau eglwys, cyfeiriadau cyhoeddus, tân gwyllt, cerddoriaeth a dawnsio, a gwledda a chwrw.

A dyma’r esboniad dros glawr trawiadol llyfr Shaun: portread o ych gwyn enwog Nannau, a oedd yn ganolbwynt dathliad dod i oed ar ystâd Nannau ym 1824. Crëwyd portread o’r ych cyn y dathliad, gyda maint y bwystfil yn symboleiddio datblygiadau amaethyddol ar yr ystâd a haelioni’r tirfeddiannwr. Yn ystod y dathliadau, rhostiwyd yr ych a defnyddiwyd ei gig ar gyfer gwledda a’i ddosbarthu i’r tlodion. Yn olaf, ar ôl y dathliadau, arddangoswyd y portread uwchben y prif fwrdd bwyta a gwnaed cyrn a charnau’r ych yn ganhwyllbren. Mae ych gwyn Nannau yn symbol parhaol o ddathliadau dod i oed, sy’n ei wneud yn ddelwedd addas iawn ar gyfer clawr y llyfr hwn; yn wir, dyma achos prin lle mae'r awdur am i bobl farnu’r llyfr yn ôl ei glawr!

Roedd yn wych clywed mwy am yr hyn a ddenodd Dr Evans at y pwnc hwn yn y lle cyntaf. Esboniodd Shaun sut, wrth dyfu i fyny ar ystâd Mostyn yn Sir y Fflint, lle mae ei dad yn parhau i weithio fel coedwigwr, y daeth yn chwilfrydig am goeden cnau ceffyl a oedd yn tyfu reit yng nghanol croesffordd, oedd wedi dod yn dirnod lleol. Ar ôl ymchwilio ymhellach, darganfu fod y goeden wedi'i phlannu fel rhan o ddathliad 'dod i oed', sef y tro cyntaf iddo ddod ar draws y term. Aeth Shaun ymlaen i ymchwilio i ystâd Mostyn ar gyfer ei PhD, ac yn ystod y cyfnod hwnnw rhoddodd lawer o sgyrsiau i grwpiau hanes a chymunedol lleol. Esboniodd sut, ar sawl achlysur, y daeth aelod hÅ·n o'r gynulleidfa ato ar y diwedd gyda mwg coffaol a gyflwynwyd i'w Nain neu Taid yn ystod dathliad dod i oed ar ystâd Mostyn. Drwy ei waith gyda ISWE ac Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol ºÚÁϲ»´òìÈ, daeth Shaun ar draws nofer o gyfeiriadau at a diwylliant materol yn ymwneud â dathliadau dod i oed. Gan nad oedd llawer wedi'i ysgrifennu ar y dathliadau hyn, mewn cyd-destun Cymreig nac ehangach, fe penderfynodd Shaun gychwyn ar yr astudiaeth gynhwysfawr gyntaf. Roedd dathliadau dod i oed yn arbennig o ddiddorol oherwydd daeth tirfeddianwyr i mewn i gysylltiad agos â'r cymunedau yr oeddent yn dylanwadu arnynt. Mae'r ymchwil hwn yn ffitio mewn yn berffaith gyda gwaith ehangach ISWE, sy'n ymdrechu i gyfuno dull 'o'r brig i lawr' sy'n ystyried diddordebau, hunaniaethau a dylanwad tirfeddianwyr â dull 'o'r gwaelod i fyny' sy'n ystyried diddordebau, bywydau a phrofiadau'r gweithwyr a thenantiaid ar ystadau gwledig. 

Yn dilyn hyn, cwestiwn nesaf Lowri oedd ‘beth yn union all dathliadau dod i oed dweud wrthym am y berthnasoedd rhwng tirfeddianwyr a thenantiaid a rhwng tirfeddianwyr a’r gymuned?’ Yn ôl Shaun, mae'r dathliadau hyn yn cynnig darlun o’r berthynas rhwng tirfeddianwyr a thenantiaid sy’n herio’r dehongliad hanesyddiaethol traddodiadol yr oedd tirfeddianwyr a’u tenantiaid yn perthyn i wahanol fydau erbyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, gyda tirfeddianwyr yn Anglicanaidd, Saesneg ei iaith a Thorïaidd, tra roedd y tenantiaid yn perthyn i’r demograffig anghydffurfiol, Cymraeg ei iaith, radical. I’r gwrthwyneb, mae’r dathliadau hyn yn dangos bod ymdeimlad cryf o gysylltiad rhwng tirfeddianwyr a’u tenantiaid, a bod llawer o denantiaid yn ²â³¾´Ú²¹±ô³¦³óï´Ç‵µ yn eu cysylltiad ag ystâd gwledig.

Roedd y gynulleidfa’n arbennig o awyddus i glywed a oedd dimensiwn Cymreig penodol i’r dathliadau hyn, neu a oedd y Cymry’n efelychu traddodiad Seisnig? Yn ôl Shaun, er roedd gweithgareddau craidd dathliadau dod i dod yn gyson ar draws Ynysoedd Prydain, fe ddaeth dathliadau dod i oed yn rhan annatod o fyd diwylliant a barddoniaeth Cymru, gyda ‘canu mawl lled-draddodiadol’, cerddoriaeth y delyn, canu, a ‘chwrw da’ yn rhan bwysig ohonynt. Mewn gwirionedd, roedd dathliadau dod i oed yn cyd-fynd ag ailymddangosiad yr Eisteddfod tua diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ar ben hynny, roedd yr iaith Gymraeg yn chwarae rôl bwysig yn y dathliadau hyn, p’un a oedd y tirfeddiannwr yn medru'r iaith ai peidio, a ychwanegodd hyn ddimensiwn unigryw at y dathliadau yng Nghymru. Darparodd y dathliad dod i oed mawr cyntaf yng Nghymru, a gynhaliwyd ar ystâd Wynnstay ym 1770, ‘dempled’ ar gyfer ystadau eraill. Mae’n amlwg bod y bonedd wedi parhau i chwarae rhan allweddol yng Nghymru a ‘Chymreictod’ i mewn i’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yr hyn sy’n arbennig o ddiddorol yw sut roedd y cysyniad traddodiadol hwn o Gymreictod, yn seiliedig ar y bonedd a’u llinach a’u lletygarwch, yn groes i’r ffurfiau newydd o Gymreictod a ddaeth i’r amlwg yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn gysylltiedig â chapeli ac anghydffurfiaeth, thema a archwilir mewn un pennod o’r llyfr. Mynegodd Shaun ei obaith y bydd ymchwilwyr yn Iwerddon, yr Alban a Lloegr yn cynnal astudiaethau cymharol yn y dyfodol, a fydd yn helpu i sefydlu pa mor unigryw oedd y dathliadau yng Nghymru.

Mae'r llyfr yn cwmpasu cyfnod o tua 150 mlynedd, sy'n codi'r cwestiwn a newidiodd ac a esblygodd natur y dathliadau hyn? Clywsom sut, erbyn y 1850au, ffocws y dathliadau oedd y drafodaeth a deialog rhwng y tirfeddiannwr a'r gymuned. Daeth hi'n gyffredin i'r tenantiaid ariannu a chyflwyno llyfr lliwgar llawn anerchiadau i'r etifedd neu'r etifeddes. Rhoddodd y llyfrau a'r anerchiadau hyn gyfle i'r tenantiaid nodi modelau o ymddygiad derbyniol ar gyfer eu landlordiaid yn y dyfodol a phwysleisio'r hyn oedd bwysicaf iddynt, er enghraifft cael landlord preswyl a'r rhyddid i bleidleisio fel y mynnant mewn etholiadau seneddol. Deud y gwir, mae'r llyfrau hyn bron yn darllen fel contractau rhwng y tenant a'r landlord.

Cododd hyn y cwestiwn a oedd gwahaniaethau rhwng dathliadau dod i oed ar gyfer etifeddion ac etifeddesau? Esboniodd Shaun fod dathliadau ar gyfer etifeddesau yn gyffredin iawn, sy'n tanlinellu'r pwynt nad oedd tirfeddianwyr benywaidd yn anarferol o gwbl. Ar ben hynny, mae dathliadau dod i oed yn tynnu sylw at y ffaith bod disgwyl i etifeddesau gymryd rôl 'landlord' ar eu hetifeddiaeth, yn union fel eu cymheiriaid gwrywaidd. Fodd bynnag, roedd rhai gwahaniaethau o ran y dathliadau eu hunain, er enghraifft roedd areithiau gan fenywod yn anghyffredin tan ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a dangosodd tenantiaid etifeddesau fwy o bryder ynghylch pwy fyddai eu 'landlord' yn ei briodi a beth fyddai'r canlyniadau i'r gymuned (e.e., y posibilrwydd o absenoldeb). Mae atodiad y llyfr yn cynnwys rhestr o ddathliadau dod i oed etifeddesau, y mae Shaun yn gobeithio y bydd yn annog astudiaeth bellach yn y maes hwn.

Thema arall a archwiliwyd yn ystod y lansiad oedd effaith y dathliadau dod i oed hyn ar y dirwedd. Trawsnewidiodd y dathliadau hyn drefi a phentrefi, weithiau dros dro ac weithiau'n barhaol – trwy adeiladu eglwysi, tyrau cloc, pympiau dŵr, a phlannu coed. Clywsom am rai dathliadau safle-benodol iawn, fel arddangosfeydd canonau creigiau mewn cymunedau chwareli llechi. O ran diwylliant materol, roedd cyflwyno nwyddau coffa fel platiau, cwpanau, medalau, a phrintiau wedi'u fframio i blant ysgol yn gyffredin, fel yr oedd cyflwyno anrhegion i etifeddion ac etifeddesau, gan gynnwys y llyfrau llawn anerchiadau. Roeddem yn ddigon ffodus i gael arddangosfa o eitemau o'r fath yn yr ystafell, trwy garedigrwydd tîm Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol ºÚÁϲ»´òìÈ, gan gynnwys llyfr llawn anerchiadau o ystâd Baron Hill.

I gloi’r sgwrs, gwahoddodd Lowri Shaun i rannu rhai o’i hoff enghreifftiau o ddathliadau dod i oed y mae wedi dod ar eu traws yn ystod ei ymchwil. Un enghraifft sydd wedi aros yn ei gof yn arbennig oedd dathliad dod i oed ar ystâd y Faenol yn y 1860au, a oedd yn cynnwys côr o 500 o bobl yn canu yn chwarel Dinorwig. Enghraifft arall yw’r dathliad a gynhaliwyd ar ystâd Nanhoron, pan gomisiynwyd yr artist brodorol John Roberts o Lanystymdwy i greu modelau i gynrychioli’r ffigurau herodrol ar arfbais Nanhoron yn ogystal â’r ffigurau hanesyddol y roedd y teulu’n honni eu bod yn ddisgynyddion iddynt, fel Llywelyn ab Iorwerth ac Ednyfed Fychan. O ran dathliadau yn ardal ºÚÁϲ»´òìÈ, un o’r enghreifftiau mwyaf diddorol yw dathliad dod i oed na aeth yn ei flaen. Yn y 1850au, penderfynodd yr Arglwydd Penrhyn roi £2,000 i bobl ºÚÁϲ»´òìÈ i adeiladu Neuadd Penrhyn yn lle cynnal dathliad dod i oed i’w fab. Yn ôl Shaun, roedd hyn yn ‘anarferol o ryfeddol’, yn enwedig wrth ystyried maint a phwysigrwydd yr ystâd. Mae 'n ddiddorol ystyried a oes unrhyw gysylltiad rhwng y diffyg dathliad dod i oed a’r berthynas anodd rhwng y tirfeddiannwr a’r gymuned a ddilynodd, a arweiniodd at Streic Fawr 1900.

Ar ddechrau'r sgwrs, talodd Shaun deyrnged i gydweithwyr Prifysgol ºÚÁϲ»´òìÈ, ymchwilwyr doethuriaeth, archifwyr ac aelodau'r gymuned a oedd wedi helpu i hwyluso mynediad at gasgliadau ystadau gwledig a llunio ei ddehongliadau a'i ddadleuon, gan bwysleisio natur gydweithredol y llyfr. Roedd y brwdfrydedd dros ymchwil Shaun yn yr ystafell yn amlwg, ac yn gynhenid ​​​​yn y cwestiynau gwych a ofynnwyd gan aelodau'r gynulleidfa yn y sesiwn Holi ac Ateb ar y diwedd. Gofynnodd un aelod o'r gynulleidfa a oedd fath beth a 'cynllunwr dathliadau dod i oed', yn debyg i gynllunwr priodas cyfoes? Pwysleisiodd Shaun faint o cynllunio a gwariant sylweddol aeth mewn i'r dathliadau hyn: erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd rhai o'r teuluoedd bonheddig mwy amlwg yn sicr recriwtio cynllunwyr proffesiynol. Mae catalogau ar gyfer arlwywyr a thân gwyllt hefyd yn dangos roedd dathliadau dod i oed wedi dod yn 'fusnes mawr' erbyn y cyfnod hwn. Gofynnodd aelod arall o'r gynulleidfa a oedd y dathliadau hyn yn gwahodd beirniadaeth wleidyddol? Roedd yn ddiddorol clywed, er gwaethaf yr hinsawdd wleidyddol newidiol a'r agenda diwygio tir ar droad yr ugeinfed ganrif, fod dathliadau dod i oed yn parhau i gael eu cynnal ledled y wlad. Y farn gyffredinol oedd bod y berthynas landlord-tenant a landlord-cymuned yn rhy bwysig i'w gwleidyddoli, a chafodd unrhyw ymdrechion i herwgipio'r dathliadau eu hatal yn gyflym. Arweiniodd hyn at rai paradocsau diddorol, lle'r oedd ymgyrchwyr diwygio pybyr yn cadeirio dathliadau dod i oed ac roedd papurau newydd rhyddfrydol yn adrodd ar ddathliadau dod i oed mewn ffordd positif.

Yn olaf, roedd y gynulleidfa yn awyddus i glywed os yw'r traddodiad yn parhau ystadau gwledig heddiw, neu ba ffactorau a arweiniodd at eu dirywiad? Esboniodd Shaun roedd dathliadau dod i oed dim ond yn berthnasol pan roedd ystâdau gwledig yn chwarae rôl bwysig o fewn bywyd cymdeithasol, gwleidyddol ac economaidd Cymru.Yn syml, dirywiodd y dathliadau hyn ochr yn ochr â chwalu ystadau gwledig yn hanner gyntaf yr ugeinfed ganrif. Yn ogystal, rhoddodd y Rhyfel Byd Cyntaf a marwolaeth dwsinau o etifeddion stop ar y dathliadau hyn.

Daeth hynny a'r lansiad hynod lwyddiannus i ben, a’r cyfan oedd ar ôl i’w wneud oedd cyfeirio pobl at y llyfr, sydd ar gael i’w brynu nawr. Defnyddiwch y cod disgownt BB135 i arbed 35%. Mae pawb sy’n gysylltiedig ag ISWE yn anfon ein llongyfarchiadau cynhesaf at Shaun ar gyhoeddiad ei lyfr gwych, sydd wedi gwneud cyfraniad rhagorol at astudiaeth y bonedd ac ystadau gwledig yng Nghymru.

Awdurwyd gan Dr Bethan Scorey. Gyda diolch i Dr Mari Wiliam am y lluniau.