���ϲ�����

Kalpa Pisavadia, Abraham Makanjuola, Jacob Davies, Llinos Haf Spencer, Annie Hendry a Rhiannon Tudor Edwards.

Awst 2022.

Mae meithrin llesiant (“well-becoming”) yn canolbwyntio ar iechyd a llesiant drwy gydol bywyd, ac mae hyn yn rhywbeth a all fod o fudd i bob un ohonom wrth ystyried y cysylltiad rhwng iechyd gwael a thlodi. Er enghraifft, mae disgwyliad oes bron i wyth mlynedd yn fyrrach yn Blackpool nag yn Guildford, gyda bwlch tebyg mewn disgwyliad oes rhwng y merched cyfoethocaf a’r merched tlotaf ar draws y Deyrnas Unedig (Mason, 2022). Yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru, rhwng 2018 a 2020, disgwyliad oes dynion ar eu genedigaeth oedd 74.1 mlynedd, a 78.4 mlynedd i ferched Disgwyliad oes yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig oedd 81.6 mlynedd ac 84.7 mlynedd, yn y drefn honno (Cymru - Swyddfa Ystadegau Gwladol, 2022).. Nid yn unig y mae pobl dlotaf y Deyrnas Unedig yn byw bywydau byrrach, ond maent hefyd yn byw gydag iechyd gwaeth. Rhwng 2018 a 2020, roedd disgwyl i ferched yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru fyw mwy na thraean o’u bywydau gyda salwch sy’n cyfyngu ar weithgarwch (Cymru - Swyddfa Ystadegau Gwladol, 2022).. Mae’r pandemig COVID-19 wedi gwaethygu’r sefyllfa ac mae tai, cyflogaeth, addysg, a’r amgylchedd ymhlith cymunedau â lefelau uchel o amddifadedd lluosog wedi gwaethygu’n sylweddol (Griffith et al, 2020; Wolfson and Leung, 2020). Daeth astudiaeth led-arbrofol a gynhaliwyd yn ddiweddar i fesur blynyddoedd o fywyd a gollwyd oherwydd y pandemig yng Nghymru a Lloegr i’r casgliad mai’r rhanbarthau mwyaf difreintiedig ag anghydraddoldebau iechyd hirsefydlog a adroddodd y niferoedd uchaf o flynyddoedd posib o fywyd a gollwyd. (Kontopantelis et al., 2022) Felly, gallwn ddod i’r canlyniad bod cysylltiad rhwng iechyd gwael a thlodi.

Mae amddifadedd daearyddol wedi bod yn broblem ers tro byd yn y Deyrnas Unedig a bathodd meddyg teulu o Gymru, Julian Tudor Hart, y term ‘Inverse Care Law’ ym 1971 mewn erthygl a gyhoeddodd yn The Lancet Journal. (Tudor Hart, 1971). Roedd yr erthygl ddylanwadol hon yn nodi’r safbwyntiau a oedd yn sail i’r Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Tynnodd yr erthygl sylw at yr annhegwch o fewn dosbarthiad gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Er enghraifft, y rhai sydd fwyaf angen gwasanaethau iechyd sydd leiaf tebygol o’u cael, fel pobl mewn ardaloedd difreintiedig sy’n dioddef diffyg gwasanaethau meddygon teulu. Fodd bynnag, mae’r rhai sy’n byw mewn ardaloedd mwy llewyrchus yn tueddu i fod â mynediad at wasanaethau o ansawdd gwell a llawer gwell mynediad na’u cymheiriaidAppleby and Deeming, 2001). 

Gan adeiladu ar yr hyn yr oedd Dr Hart wedi tynnu sylw ato, cyflwynodd Shaw a Dorling y gyfraith gofal cadarnhaol, sy’n nodi mai mewn ardaloedd difreintiedig sydd fwyaf angen gofal iechyd ond sydd â’r ddarpariaeth leiaf, mae gofal anffurfiol, fel gofalwyr di-dâl, ar ei uchaf. (Shaw and Dorling, 2004). Cefnogodd Tudor Hart y gyfraith gofal cadarnhaol gan nodi mewn erthygl olygyddol i’r British Journal of General Practice fod y gyfraith gofal cadarnhaol yn enghraifft o fethiant y farchnad, wedi ei guddio gan weithredoedd cymwynasgar pobl yn y gymuned leol. (Tudor Hart, 1971). Er bod y ddeddf gofal cadarnhaol yn ei gwneud yn anodd mesur lefel yr angen sydd heb ei ddiwallu mewn ardal, mae llawer o bobl yn canfod bod y lle maent yn byw ynddo yn effeithio ar ansawdd y gwasanaeth a gânt. (Shaw and Dorling, 2004; Nuffield Health, 2022). Mae'n ymddangos bod gwahaniaeth bach yn yr amseroedd aros cyfartalog ar draws gwasanaethau'r GIG rhwng gogledd a de Lloegr. Yr amser aros cyfartalog ar draws gwasanaethau'r GIG yn Llundain a de-orllewin Lloegr yw 10.8 wythnos a 12.9 wythnos, yn y drefn honno. Tra bod amseroedd aros yng nghanolbarth Lloegr a dwyrain Lloegr yn 14.1 a 13.3 wythnos ar gyfartaledd, yn y drefn honno, ar draws gwasanaethau (NHS England, 2022).. Fodd bynnag, mae'r gyfraith gofal cadarnhaol yn creu heriau o ran dehongli'n union ble mae angen arian ac adnoddau (Shaw and Dorling, 2004).

Er bod y pandemig COVID-19 wedi ein gwneud yn hynod ymwybodol o anghydraddoldebau, roedd llawer o’r rhain yn bodoli cyn y pandemig. Mae'r ddeddf gofal gwrthgyfartal wedi bod â goblygiadau gofal iechyd i boblogaethau bregus sydd â nodweddion gwarchodedig erioed, megis pobl ar incwm isel a lleiafrifoedd ethnig. Cyn y pandemig COVID-19, roedd llawer o gymunedau a oedd yn rhannu nodweddion gwarchodedig cyffredin fel hil, anabledd, daearyddiaeth, a rhyw, eisoes yn dioddef lefelau uchel o amddifadedd lluosog. (Iacobucci, 2020). Mae nodweddion gwarchodedig yn aml yn rhagflaenu anghenion heb eu diwallu ym maes iechyd a gofal cymdeithasol. Er enghraifft, canfu astudiaeth drawstoriadol yn UDA fod unigolion sydd â mwy o amhariadau ac unigolion o grwpiau ymylol yn adrodd am fwy o anghenion heb eu diwallu na’u cymheiriaidHunt and Adams, 2021). Nododd yr astudiaeth hon fod hunaniaeth bersonol a ffactorau cymdeithasol amrywiol yn gysylltiedig â chanfod anghenion triniaeth heb eu diwallu, gan gynnwys oedran, hil/ethnigrwydd, cyfeiriadedd rhywiol, statws priodasol, a lefel tlodi. Adroddodd unigolion o grwpiau lleiafrifol a grwpiau ymylol yn gymdeithasol a oedd wedi dioddef pwl o iselder meddwl ac a oedd â hanes o ddefnyddio sylweddau gyfraddau uwch o anghenion triniaeth heb eu diwallu na'u cymheiriaid.

Yn nodedig, mae'r pandemig wedi datgelu'r ffyrdd y mae hil a diwylliant yn cyfrannu at allu rhai grwpiau i gyrchu gofal (Raleigh & Holmes, 2021). Yn y Deyrnas Unedig, mae’n hysbys iawn mai’r cymunedau a ddioddefodd fwyaf o COVID-19, er enghraifft, cymunedau lleiafrifoedd ethnig, bellach yw’r rhai sydd â’r cyfraddau brechu isaf. (Kamal, et al, 2021). Roedd yr achosion cynnar o COVID-19 yn y Deyrnas Unedig wedi eu crynhoi mewn ardaloedd trefol poblog iawn gyda grwpiau mwy o faint o leiafrifoedd ethnig yn bennaf, fel Llundain. O ddechrau mis Mai, roedd lefelau uwch o dderbyniadau i'r ysbyty ymhlith lleiafrifoedd ethnig oherwydd COVID-19 yng ngogledd-orllewin Lloegr, yn enwedig yn ardaloedd trefol Manceinion a Lerpwl. (Verhagen et al., 2020). Canfu astudiaeth garfan ôl-weithredol a gynhaliwyd gan ddefnyddio’r Greater Manchester Care Record fod anghydraddoldebau ethnig yn y nifer sy’n cael eu brechu yn ehangach ar gyfer COVID-19 nag ar gyfer y ffliw, gan awgrymu bod rhaglen frechu COVID-19 wedi creu anghydraddoldebau ychwanegol (Watkinson et al, 2022). Mae nodi bregusrwydd cymdeithasol mewn astudiaeth yn yr UD yn ein galluogi i dybio dangosyddion wrth nodi’r poblogaethau sydd fwyaf mewn perygl yn y Deyrnas Unedig. Canfu’r astudiaeth hon fod pobl ddu yn America mewn perygl anghymesur o uwch o farwolaeth o COVID-19 na grwpiau ethnig eraill (Gaynor and Wilson, 2020).

Mae’r dystiolaeth yn gyfyngedig ynglŷn â pham mae lleiafrifoedd ethnig yn gwrthod brechiadau COVID-19 yn y Deyrnas Unedig ac UDA. Canfu crynodeb tystiolaeth cyflym a gynhaliwyd yn 2021 i Ganolfan Dystiolaeth Covid-19 Cymru fod diffyg ffydd mewn asiantaethau iechyd y cyhoedd yn rhwystr i’r nifer sy’n cael eu brechu o fewn cymunedau lleiafrifoedd ethnig yn rhannol oherwydd profiadau o stigmateiddio, gwahaniaethu a hiliaeth yn y gorffennol. (Okolie, 2021). Mae rhai elfennau tebyg yn y canfyddiadau hyn gyda systemau iechyd meddwl yn UDA, lle canfuwyd mai hiliaeth yw un o’r prif achosion o ddiffyg ffydd, gan arwain at gyflyrau iechyd meddwl heb eu trin. (Alang, 2019). Er bod angen ymchwil pellach, mae gweithredu polisi yn berthnasol i ddeall y rhwystrau i dderbyn brechlynnau a meithrin ffydd ymhlith cymunedau lleiafrifoedd ethnig. Cododd rhai atebion arloesol yn ystod y pandemig i fynd i'r afael â'r mater hwn. Er enghraifft, OneNorwich Practices Ltd. Daeth (ONP) yn rhan allweddol yn ystod y pandemig trwy sefydlu clinigau brechu symudol mewn mosgiau, hosteli a lleoliadau digartref (NHS UK, 2021). Trwy'r fenter hon, roedd ONP yn gallu cyrraedd pobl o leiafrifoedd ethnig, llawer ohonynt heb gofrestru gyda meddyg teulu. (Hewitt, 2022). Fodd bynnag, mae angen addysg gwrth-hiliaeth ar weithwyr gofal iechyd proffesiynol i leihau anghenion heb eu diwallu ymhlith lleiafrifoedd ethnig (Alang, 2019).

Gan fod y gyfraith gofal gwrthgyfartal yr un mor berthnasol i benderfynyddion ehangach iechyd â dosbarthiad gwasanaethau iechyd, gellir lliniaru'r pwysau ar adnoddau iechyd gydag atebion arloesol am ffyniant a thwf economaidd. Yn eu maniffesto yn 2019, cyflwynodd y Blaid Geidwadol y cysyniad o 'ffyniant bro' (“Levelling Up”) gydag agenda i wella dynameg economaidd ac arloesi mewn ardaloedd difreintiedig. (The Conservative and Unionist Party, 2019). Mae twf economaidd a chynhyrchiant uwch wedi bod yn amlwg mewn ardaloedd penodol, yn fwyaf nodedig de Lloegr, gan waethygu’r rhaniad rhwng y gogledd a’r de o ran swyddi, cyflog, addysg ac anghydraddoldebau iechyd cynyddol ymhlith y boblogaeth. (Tomaney & Pike, 2020). Mae ffyniant bro yn canolbwyntio ar benderfynyddion ehangach iechyd ac anghydraddoldeb daearyddol gyda’r nod o ysgogi twf drwy gynyddu swyddi a chyfleoedd yn y sector preifat a gwella gwasanaethau cyhoeddus megis addysg, cludiant, a chyfleusterau hamdden mewn ardaloedd difreintiedig (GOV.UK, 2022).

Mae'r strategaeth ffyniant bro yn gwneud rhywfaint o ymdrech i liniaru effeithiau'r ddeddf gofal gwrthgyfartal mewn rhai ardaloedd. Mewn trefi ar draws y Deyrnas Unedig, fel Lincoln, Margate a Corby, mae'r arian wedi ei wario ar wyrddu trefol, cludiant cyhoeddus, tai, cynlluniau twristiaeth, y celfyddydau creadigol ac addysg, gan greu llawer o swyddi newydd (Towns Fund, 2020). Fodd bynnag, nid oes sicrwydd bod y buddsoddiad o £2.4bn yng nghronfa trefi'r strategaeth ffyniant bro yn cyrraedd yr ardaloedd mwyaf difreintiedig. Gofynnir i gynghorwyr wneud cais am y cyllid a chystadlu yn erbyn ei gilydd amdano, gan greu dadansoddiad goddrychol o ble dylai’r arian fynd yn hytrach na pha faes sydd â’r angen mwyaf. (Mason, 2022). Felly pam nad yw'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn ennill ceisiadau am arian? Gwnaeth rhaglen ddogfen Panorama ddiweddar gyhuddo’r ysgrifennydd ffyniant bro, sef Michael Gove, o “pork-barrel politics”, gan gwestiynu pam bod 80 o’r 101 ardal oedd i fod i gael cyfran o’r £3.6bn o’r gronfa trefi yn cael eu cynrychioli gan ASau Ceidwadol. Mae’n werth nodi hefyd mai dim ond 38% o gynghorau a enillodd rhywfaint o’r arian o’r gronfa ffyniant bro y gofynnwyd amdano, ni chymerodd 34% ran, a gwrthodwyd cynigion 28%. (Mason, 2022).

Mae’r ffeithlun isod yn dangos bod y rhan fwyaf o’r Deyrnas Unedig wedi disgyn ymhellach y tu ôl i Lundain a de-ddwyrain Lloegr ers i Boris Johnson ddod yn brif weinidog, heb unrhyw ffyniant bro cyffredinol yn digwydd yng nghanolbarth Lloegr.

(Mayes et al., 2022) 

Mae'r strategaeth ffyniant bro yn syniad clodwiw; ond rhaid i’r strategaeth sicrhau bod pobl mewn ardaloedd difreintiedig yn cael yr un ansawdd bywyd â’r rheini mewn ardaloedd mwy llewyrchus. Mae gwella seilwaith a rhoi rheswm i raddedigion newydd a thalentog aros yn hytrach na chwilio am gyfleoedd mewn ardaloedd mwy llewyrchus yn ffordd ymarferol o atal gwahaniaethau rhwng rhanbarthau ac, o ganlyniad, anghydraddoldebau iechyd (Britton, et al, 2021). Dim ond gyda system ddosbarthu cyllid decach y gellir lliniaru'r gwahaniaethau mewn cyfleoedd. Er enghraifft, mae Cynllun Gweithredu Economaidd Cymru, Ffyniant i Bawb, wedi datblygu model rhanbarthol o ddatblygu economaidd i helpu i ysgogi cyfleoedd ym mhob rhan o Gymru gyda’r nod o wneud yn fawr o’r cyfleoedd sydd ar gael ble bynnag y mae pobl yn byw, a fydd yn paratoi’r ffordd i liniaru anghydraddoldebau rhanbarthol. (Llywodraeth Cymru , 2017).

Mae’n bwysig cydnabod y sector gwirfoddol helaeth yn y Deyrnas Unedig sydd wedi bod yn gweithio i liniaru tlodi, allgau cymdeithasol, a phenderfynyddion iechyd ehangach eraill ers degawdau. Yng Nghymru, mae dyfodiad amrywiol fentrau cymdeithasol wedi dangos i ni y gellir gwneud llawer mwy i leihau anghydraddoldebau trwy feithrin arloesi mewn ardaloedd gwledig incwm isel. Mae'r mentrau hyn yn mynd i'r afael â materion lleol a phenderfynyddion iechyd i ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol mwy cynaliadwy a chadarn yn y gymuned. Mae Buddsoddwyr mewn Gofalwyr (IiC) yn fframwaith i godi ymwybyddiaeth a rhoi clod am arfer da a gwasanaethau cefnogi a ddarperir i ofalwyr gan feddygfeydd teulu. Mae'r cynllun wedi helpu i nodi dros 100 o ofalwyr nad oeddent yn derbyn lwfansau gofalwr. Roedd y prif fanteision i ofalwyr o’r cynllun yn cynnwys gwell dewis a mynediad at wasanaethau, cyfeirio at ofal seibiant, a chydnabod cyfraniad gofalwyr (Best and Myers, 2019).

Yn yr un modd, roedd menter yn St Helen’s, The Capable Coping Project, yn anelu at feithrin hunangymorth a gweithredu cymunedol. Cyflawnodd y fenter hyn trwy sefydlu wardeniaid pentref gwirfoddol, a’u gwaith oedd cynorthwyo gyda gweithgareddau gofal cymdeithasol a “Dawn Patrol Scheme”, a oedd yn annog plant ysgol i ymweld â thrigolion hŷn a bregus bob dydd i sicrhau eu bod yn iawn (Best and Myers, 2019). Er bod yr elfen hon o’r cynllun “Dawn Patrol” wedi gweithio’n well mewn ardaloedd trefol yn hytrach nag ardaloedd gwledig oherwydd bod cartrefi’n bellach oddi wrth ei gilydd, roedd y cynllun hefyd yn darparu gwell sicrwydd a diogelwch i bobl sy'n byw ar eu pennau eu hunain, yn enwedig pobl hŷn, gyda'r nod o leihau'r unigrwydd y maent yn ei deimlo (Cronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol, 2022). Roedd y wardeniaid pentref gwirfoddol yn boblogaidd yn y cymunedau lleol ac roeddent yn cael tua chwe atgyfeiriad newydd bob mis, gyda chyfartaledd o saith ymweliad fesul unigolyn. Y gwasanaethau mwyaf poblogaidd oedd cyrchu amwynderau lleol, cwmnïaeth, cludiant a chymorth i lenwi ffurflenni (Best and Myers, 2019).

Gall mentrau cymdeithasol llwyddiannus a’r sector gwirfoddol ddweud llawer wrthym am ble y gellir dosbarthu cyllid a ble bydd fwyaf effeithiol. Mae’r Ganolfan Gwerth Cymdeithasol yn y Ganolfan Economeg Iechyd a Gwerthuso Meddyginiaethau yn cynnig cymorth, cyngor, hyfforddiant ac ymgynghoriaeth i sefydliadau sy’n cynnig rhaglenni presgripsiynu cymdeithasol, fel hyfforddiant ffordd o fyw, neu weithgareddau awyr agored fel garddio, chwaraeon neu grefftau gwyrdd. Mae ymchwilwyr yn y Ganolfan Gwerth Cymdeithasol yn mesur ac yn cyfleu'r newidiadau cadarnhaol y mae mentrau cymdeithasol yn eu creu i bobl ac i'r amgylchedd (CHEME, 2022) . Mae’r mentrau presgripsiynu cymdeithasol sy’n cael eu gwerthuso dan ofal y trydydd sector, yn defnyddio gwirfoddolwyr ac yn defnyddio dulliau anghlinigol o fynd i’r afael ag iechyd a llesiant ymhlith y boblogaeth. Er enghraifft, un o’r rhaglenni presgripsiynu cymdeithasol sy’n cael ei gwerthuso ar hyn o bryd yw gwasanaeth yn y gymuned o’r enw TRIO, a ddarperir gan Person Shaped Support (PSS). (Person Shaped Support, 2022). Gyda’r nod o gadw pobl mewn cysylltiad â’u cymuned leol, mae rhywun sy’n byw gyda dementia yn cael ei baru â chydymaith TRIO sy’n darparu cefnogaeth reolaidd, wythnosol i hyd at dri o bobl sy’n byw gyda dementia ac sy’n rhannu diddordebau tebyg. (Economeg Iechyd a Gofal Cymru, 2022). Mae’r gwerthusiadau economaidd a gynhaliwyd gan ymchwilwyr yn y Ganolfan Gwerth Cymdeithasol yn defnyddio methodoleg Enillion Cymdeithasol ar Fuddsoddiad, sy’n cynnwys cyfuniad o dystiolaeth ansoddol a meintiol i ddarparu dadansoddiad cadarn o’r newid cymdeithasol y mae rhaglenni fel TRIO wedi ei greu (CHEME, 2022). Mae’r math hwn o ddadansoddiad wedi dangos bod gan fuddsoddi yn y sector gwirfoddol y potensial i leddfu’r pwysau ar y GIG.

Mae gwneud penderfyniadau ar feithrin llesiant pawb yn dibynnu ar ein hamgylchedd cymdeithasol a gwleidyddol. Mae'n hollbwysig ein bod yn canolbwyntio ar ffyniant bro i wella safonau byw i bawb, ond rhaid cyflawni hyn gyda system deg i ddosbarthu'r cyllid sydd ar gael. Mae meithrin ffydd ymhlith cymunedau anodd eu cyrraedd yr un mor bwysig i sicrhau bod y poblogaethau mwyaf bregus yn derbyn ac yn cael mynediad at y gofal sydd ei angen arnynt. Mae’r pandemig wedi tynnu sylw at anghydraddoldebau oedd yn bodoli eisoes ac wedi eu gwneud yn waeth, ac mae llawer i’w ddysgu o atebion arloesol a oedd yn bodoli cyn y pandemig ac a ddaeth yn ei sgil. Yr hyn y gall mentrau cymdeithasol ei ddysgu inni yw y gall cymunedau a sefydliadau hwyluso’r gwaith o leihau anghydraddoldebau cymdeithasol drwy annog pobl i weithredu ac ymdrechu i sicrhau cymdeithas decach a dosbarthu lles mewn modd tecach.

Alang, S. M. (2019). Mental health care among blacks in America: Confronting racism and constructing solutions. Health Services Research, 54(2), 346. https://doi.org/10.1111/1475-6773.13115

Appleby, J., & Deeming, C. (2001). Inverse care law | The King’s Fund. https://www.kingsfund.org.uk/publications/articles/inverse-care-law

Best, S., & Myers, J. (2019). Prudence or speed: Health and social care innovation in rural Wales. Journal of Rural Studies, 70, 198–206. https://doi.org/10.1016/J.JRURSTUD.2017.12.004

CHEME. (2022). CHEME Social Value Hub | ���ϲ�����. https://cheme.bangor.ac.uk/social-value-hub/index.php.en

GOV.UK. (2022). Levelling Up the United Kingdom - GOV.UK. https://www.gov.uk/government/publications/levelling-up-the-united-kingdom

Griffith, D. M., Sharma, G., Holliday, C. S., Enyia, O. K., Valliere, M., Semlow, A. R., Stewart, E. C., & Blumenthal, R. S. (2020). Men and COVID-19: A biopsychosocial approach to understanding sex differences in mortality and recommendations for practice and policy interventions. Preventing Chronic Disease, 17. https://doi.org/10.5888/PCD17.200247

Health and Care Economics Cymru. (2022). Short breaks for people living with dementia and their carers: exploring wellbeing outcomes and informing future practice development through a Social Return on Investment approach. https://healthandcareeconomics.cymru/short-breaks-for-people-living-with-dementia-and-their-carers-exploring-wellbeing-outcomes-and-informing-future-practice-development-through-a-social-return-on-investment-approach/

Hewitt, P. (2022). Fitter, healthier, happier: Rebuilding the nation’s health after COVID-19 - YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=IuFavb86reY&list=PLn2ishLipkeHcv2v1jUbOaBrhHnYPdh3G&index=55

Hunt, A. D., & Adams, L. M. (2021). Perception of Unmet Need after Seeking Treatment for a Past Year Major Depressive Episode: Results from the 2018 National Survey of Drug Use and Health. The Psychiatric Quarterly, 92(3), 1271–1281. https://doi.org/10.1007/S11126-021-09913-Y

Iacobucci, G. (2020). Public health priorities for 2020. BMJ, 368, m31. https://doi.org/10.1136/BMJ.M31

Kamal, A., Hodson, A., & Pearce, J. M. (2021). A Rapid Systematic Review of Factors Influencing COVID-19 Vaccination Uptake in Minority Ethnic Groups in the UK. https://doi.org/10.3390/vaccines9101121

Kontopantelis, E., Mamas, M. A., Webb, R. T., Castro, A., Rutter, M. K., Gale, C. P., Ashcroft, D. M., Pierce, M., Abel, K. M., Price, G., Faivre-Finn, C., van Spall, H. G. C., Graham, M. M., Morciano, M., Martin, G. P., Sutton, M., & Doran, T. (2022). Excess years of life lost to COVID-19 and other causes of death by sex, neighbourhood deprivation, and region in England and Wales during 2020: A registry-based study. PLOS Medicine, 19(2), e1003904. https://doi.org/10.1371/JOURNAL.PMED.1003904

Mason, C. (2022). BBC iPlayer - Panorama - Fixing Unfair Britain: Can Levelling Up Deliver? https://www.bbc.co.uk/iplayer/episode/m0015fnh/panorama-fixing-unfair-britain-can-levelling-up-deliver

Mayes, J., Tartar, A., & Demetrios, P. (2022). Cost of Living Crisis, House Prices, Universal Credit: Most of UK Is Not ’Levelling Up’. https://www.bloomberg.com/graphics/uk-levelling-up/boris-johnson-level-up-plan-in-trouble.html

NHS England. (2022). Statistics » Consultant-led Referral to Treatment Waiting Times Data 2021-22. https://www.england.nhs.uk/statistics/statistical-work-areas/rtt-waiting-times/rtt-data-2021-22/#Dec21

NHS UK. (2021). OneNorwich Practices | Covid-19 vaccinations. https://onenorwichpractices.nhs.uk/our-work1/covid-19-vaccinations

Nuffield Health, P. P. P. (2022). Fitter, healthier, happier: Rebuilding the nation’s health after COVID-19 - YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=IuFavb86reY&list=PLn2ishLipkeHcv2v1jUbOaBrhHnYPdh3G&index=54

Okolie, C. (2021). Wales COVID-19 Evidence Centre (WC19EC) Rapid Evidence Summary. https://phw.nhs.wales/services-and-teams/observatory/evidence/evidence-documents/res-00006-wales-covid-19-evidence-centre-rapid-evidence-summary-vaccine-uptake-equity-june-2021-9-7-21-pdf/

Person Shaped Support. (2022). TRIO | PSS. https://psspeople.com/help-for-professionals/social-care/trio

Raleigh, V., & Holmes, J. (2021, September 17). The health of people from ethnic minority groups in England. The Kings Fund ; Blackwell Publishing Ltd. https://doi.org/10.1111/DME.13895

Shaw, M., & Dorling, D. (2004a). Who cares in England and Wales? The Positive Care Law: cross-sectional study. British Journal of General Practice, 899.

Shaw, M., & Dorling, D. (2004b). Who cares in England and Wales? The Positive Care Law: cross-sectional study. The British Journal of General Practice, 54(509), 899.

The Conservative and Unionist Party. (2019). Conservative Party Manifesto 2019. https://www.conservatives.com/our-plan/conservative-party-manifesto-2019

The National Lottery Community Fund. (2022). Dawn Patrol Scheme - Project. https://www.tnlcommunityfund.org.uk/funding/grants/0030138702?msclkid=e6ab1410d13e11eca303066ca04f95b0

Tomaney, J., & Pike, A. (2020). Levelling Up? The Political Quarterly, 91(1), 43–48. https://doi.org/10.1111/1467-923X.12834

Towns Fund. (2020). Towns Fund: Levelling Up in Action — townsfund.org.uk. https://townsfund.org.uk/blog-collection/towns-fund-levelling-up-in-action

Tudor Hart, J. (1971). THE INVERSE CARE LAW. The Lancet, 297(7696), 405–412. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(71)92410-X

Verhagen, M. D., Brazel, D. M., Dowd, J. B., Kashnitsky, I., Kashnitsky, I., & Mills, M. C. (2020). Forecasting spatial, socioeconomic and demographic variation in COVID-19 health care demand in England and Wales. BMC Medicine, 18(1), 1–11. https://doi.org/10.1186/S12916-020-01646-2/FIGURES/8

Wales - Office for National Statistics. (2022). Health state life expectancies by national deprivation quintiles, Wales - Office for National Statistics. https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/healthandsocialcare/healthinequalities/bulletins/healthstatelifeexpectanciesbynationaldeprivationdecileswales/2018to2020

Watkinson Id, R. E., Williams Id, R., Gillibrand, S., Id, C. S., & Id, M. S. (2022). Ethnic inequalities in COVID-19 vaccine uptake and comparison to seasonal influenza vaccine uptake in Greater Manchester, UK: A cohort study. PLOS Medicine, 19(3), e1003932. https://doi.org/10.1371/JOURNAL.PMED.1003932

Welsh Government. (2017). Regional Investment in Wales After Brexit: Securing Wales’ Future. https://gov.wales/sites/default/files/publications/2018-10/regional-investment-in-wales-after-brexit.pdf

Wolfson, J. A., & Leung, C. W. (2020). An Opportunity to Emphasize Equity, Social Determinants, and Prevention in Primary Care. The Annals of Family Medicine, 18(4), 290–291. https://doi.org/10.1370/AFM.2559