ºÚÁϲ»´òìÈ

Mae dros 100 o rywogaethau o fryoffytau wedi cael eu cofnodi, gyda'r amrywiaeth mwyaf cyfoethog i’w gweld yn ardaloedd llaith a choediog yr ardd fotaneg a’r rhuthrau dŵr ar lan y Fenai. Mae Rhaeadr Paxton, sef rhaeadr naturiol wedi'i gwella gan dirlunio o'r 19eg ganrif, yn cynnal sawl llysieuyn yr afu thaloid, gan gynnwys Pellia epiphylla, P. endiviifolia, Conocephalum conicum, a C. salebrosum. Yn nodedig, mae llysiau'r afu deiliog bach Colura calyptrifolia, sef rhywogaeth ddeheuol sydd bellach yn ehangu ei hamrediad, i'w chael ar hen goed afalau.

Mae Plagiochila asplenioides, sef llysiau'r afu deiliog arall, er yn llawer mwy, yn ffurfio carped allddodol a gwyrddlas o dan helyg a bedw yn y coetir gwlyb yng nghanol yr ardal goediog. Mae presenoldeb eang mwsoglau pleurocarpous epiffytig ledled y coetir yn adlewyrchu ei amodau llaith cyson. Mae Hookeria lucens, sef mwsogl cain sy'n debyg i lys yr afu gyda'i gelloedd dail mawr a thryloyw sy’n weladwy i'r llygad noeth, i'w gael yn gyffredin mewn mannau llaith a chysgodol. Yn ogystal, mae cytrefi bach o Sphagnum palustre i’w gweld, ac mae’r cornlys Phaeoceros laevis yn hysbys am wladychu llecynnau llaith a graeanog ger y tai gwydr. Mae llysiau'r afu thaloid arnofiol Riccia ffliwtiaid, sy’n ddyfodiad cymharol ddiweddar, yn ymddangos mewn symiau sylweddol yn ystod rhai blynyddoedd yn y pwll gardd gwreiddiol.

Mae Treborth hefyd yn ymfalchïo mewn amrywiaeth gyfoethog o rywogaethau o gennau epilithig, gyda chynrychiolaeth arbennig o dda o'r genws Parmelia. Er bod cennau ffrwticose yn llai cyffredin, mae presenoldeb cytrefi Usnea bywiog ar goed dethol yn ychwanegu diddordeb nodedig. Mae rhai o'r cynefinoedd gorau i gennau yn cynnwys rhisgl coed sy'n leinio'r brif ffordd, yn enwedig coed ynn, ceirios a sycamorwydd, yn ogystal â chanopïau uchaf coed ynn aeddfed yn y coetir hynafol. Yn ogystal, mae nifer o hen goed cyll sefydledig yn y coetir yn darparu amodau rhagorol i amrywiaeth o gennau cramenog.cellent conditions for a variety of crustose lichens.

Mae'r Ardd Fotaneg yn hafan i fioamrywiaeth ffwngaidd, diolch i'w chymysgedd o gynefinoedd coetir, coed sbesimen aeddfed, coed marw a dolydd. O ddiwedd yr haf ymlaen mae'r madarch a'r caws llyffant cyfarwydd yn dechrau ymddangos. Mae'n hawdd eu gweld yn tyfu o dan y coed enghreifftiol, sef bedw ac oestrwydd, a hwyrach byddwch yn gweld y cap marwol gwyrdd drwg-enwog (Amanita phalloides), a Lactarius circellatus, sy’n benodol i oestrwydd. Yn y coetiroedd eu hunain, mae ffyngau gwahanol yn gysylltiedig â'r coed derw, bedw a ffawydd.  Mae ystod eang o fathau o bridd yn fodd i greu amrywiaeth ehangach o ffyngau. Gwell gan y Cap Marwol bridd mwy calchaidd tra bo Amanita'r Gwybed lliwgar (Amanita muscaria) yn gysylltiedig â phriddoedd mwy asidig o dan goed bedw.

Mae mathau amrywiol o bridd yr Ardd yn cyfoethogi ei bywyd ffwngaidd ymhellach. Mae'r Cap Marwol yn ffynnu mewn priddoedd calchaidd, tra bod yr Amanita'r Gwybed (Amanita muscaria) coch trawiadol yn ffafrio’r tir asidig o dan goed bedw.

Mae hyd yn oed y tai gwydr yn datgelu ffyngau annisgwyl. Gellir dod o hyd i ffyngau saproffytig megis y Leucocoprinus sulfurii melyn llachar, y Geastrum striatum siâp seren, a'r Tryffl Sleim Drewllyd (Melanogaster ambiguus) i gyd yma.

Mae fflora ffwngaidd yr Ardd, neu mycota, ymhlith y rhai sydd wedi eu dogfennu orau yng ngogledd Cymru. Mae chwiliadau am ffyngau wedi digwydd yma ers dros 30 mlynedd, gan gynnig cyfle i arbenigwyr a dechreuwyr ddarganfod amrywiaeth syfrdanol o fadarch, coed mwng, cromfachau, ffyngau jeli, a chingroen. Ers 2013, mae'r cyrchoedd hyn wedi cyd-daro â’r Diwrnod Ffyngau Cenedlaethol ym mis Hydref, gan ddatgelu darganfyddiadau cyffrous bob blwyddyn. Yn 2013, darganfuwyd Callistosporium pinicola yn tyfu ar binwydd yn pydru, a oedd ond yn hysbys mewn un safle arall yn unig ym Mhrydain!

Mae rhywogaethau bach di-ri, sy'n aml yn cael eu hanwybyddu, yn aros i gael eu darganfod o hyd. Pwy a ŵyr beth allai'r ymgais nesaf ei ddatgelu?

Adar Preswyl

Mae 43 o rywogaethau'n preswylio ac yn bridio ar y safle, gan gynnwys:

• Y Crëyr glas
• Y Crëyr Bach
• Hwyaden yr Eithin
• Y Gwalch Glas
• Y Boncath
• Y Dylluan Frech
• Cigfran
• Y Gnocell fraith fwyaf
• Y Dringwr Bach
• 5 rhywogaeth o bincod
• 4 rhywogaeth o ditwod
• a 3 rhywogaeth o fronfraith

Mae'r ffaith bod cymaint o amrywiaeth o adar i'w gweld yn yr ardd yn rhoi digon o gyfle i fyfyrwyr i gymharu ac ymchwilio i sawl agwedd ar ymddygiad adar yn enwedig technegau hela.

Ymysg yr ymfudwyr rheolaidd sy'n bridio yn Nhreborth y mae:

• Y telor penddu
• Y llwydfron
• Siff-siaff

Mae tair rhywogaeth o fôr-wennol yn defnyddio Afon Menai yn yr haf ac mae'r Fôr-Wennol Gyffredin a Môr-wennol y Gogledd yn bridio ar rai o'r ynysoedd yn yr afon.

Yn y gaeaf mae niferoedd ac amrywiaeth da o adar hirgoes ac adar dwr yn ymgasglu ar hyd y traethlin ac yn nyfroedd agored Pwll Ceris gan gynnwys:

• Y Bioden Fôr
• Y Gylfinir
• Y Ganwraidd Goesgoch
• Pibydd y Mawn
• Y Gorhwyaden
• Yr Hwyaden Wyllt
• Y Chiwell
• Hwyaden yr Eithin
• Yr Hwyaden Frongoch
• Yr Å´ydd Wyllt, a Gŵydd Canada

Mae'r rhain yn eu tro yn denu'r Hebog Tramor sy'n bridio ar Bont Britannia ambell flwyddyn.

Yn y gaeaf, gwelir nifer fawr o goch dan adain yn yr ardd, ynghyd â'r Aderyn Du a'r Fronfraith o ddwyrain Ewrop a Ffeno-Sgandinafia.

Mae ymwelwyr achlysurol yn cynnwys:

• Hebog yr Ehedydd
• Gwalch y Pysgod
• Gwalch Marthin
• Y Gnocell Fraith Leiaf
• Y Gnocell Werdd
• Pinc y Mynydd
• Y Gynffon Sidan
• a'r Trochydd Mawr

Ymhlith cyfraniadau nodedig yr ardd mae ei hymdrech eithriadol i gofnodi gwyfynod. Ers 1989, mae Trap Golau Robinson wedi bod yn cael ei weithredu bob nos, gan gynhyrchu un o'r setiau data mwyaf cynhwysfawr o'i fath yn y Deyrnas Unedig. Mae dros 400 o rywogaethau o wyfynod mawr a thua 100 o wyfynod bach wedi eu dogfennu, gyda dros 350,000 o wyfynod unigol wedi eu cofnodi hyd yn hyn, sy’n etifeddiaeth nodedig sydd bellach wedi'i digideiddio gan Dr Pat Denne.

Mae'r trap nosweithiol wedi datgelu tueddiadau poblogaeth diddorol. Mae rhai rhywogaethau, fel yr Is-adain Felen Fawr a’r Dart Calon a Saeth, yn ymddangos mewn niferoedd trawiadol, hyd at 500 y nos yng nghanol yr haf. Mewn cyferbyniad, mae rhywogaethau eraill, gan gynnwys rhywogaethau sy'n brin yn genedlaethol megis Rhisglyn y Cen a Chrych Blomer, i'w cael mewn niferoedd bach ond arwyddocaol. Mae nifer y gwyfynod sy'n bwydo ar gennau, megis y Troedwas Llwydfelyn a'r Troedwas Llwydaidd, wedi cynyddu ers yr 1990au, ac mae ehangu'r amrediad wedi cyflwyno rhywogaethau newydd, megis Gwargwlwm y Cypreswydd (a welwyd gyntaf yn 1996), Gwalchwyfyn y Pisgwydd (2001), a’r Siobyn Bwaog sydd bellach yn ymwelydd rheolaidd ddiwedd yr haf.

Mae newidiadau mewn llystyfiant yn cael eu hadlewyrchu yn y ffawna gwyfynod a welwn yn yr ardd. Mae Brychan Hardd y Calch, er enghraifft, wedi dod yn fwy cyffredin, yn ôl pob tebyg oherwydd lledaeniad ei blanhigyn bwyd larfa, sef Barf yr Hen Ŵr (Clematis vitalba), sydd bellach yn dringo dreif yr ardd a'r arglawdd rheilffordd gerllaw. Ond nid yw pob tueddiad yn gadarnhaol. Mae rhai rhywogaethau a oedd yn arfer bod yn gyffredin wedi dirywio'n sylweddol neu wedi diflannu'n gyfan gwbl. Mae’r Teigr yr Ardd trawiadol wedi dioddef dirywiad cenedlaethol, fel y mae eicon yr oes ddiwydiannol, sef y ffurf felanig o'r Gwyfyn Brith, sydd bellach bron â diflannu.

Mae naw rhywogaeth ar hugain o loÿnnod byw wedi eu cofnodi yn Nhreborth, gan gynnwys rhai uchafbwyntiau nodedig. Mae'r Britheg Berlog Fach cain wedi dod yn brin iawn, ac mae'r Britheg Werdd a'r Britheg Arian ill dau bellach yn brin iawn, a dim ond yn ysbeidiol y cânt eu cofnodi. Mae arbenigwyr glaswelltir prin megis y Gwibiwr Llwyd, Iâr Fach y Fagwyr, a Gweirlöyn Bach y Waun i'w gweld o bryd i'w gilydd o hyd, tra bod yr Iâr Fach Felen mudol hardd yn ymddangos yn anaml iawn yn ystod rhai blynyddoedd mewnfflwcs. Mewn ardaloedd coetir, mae'r Brithribin Porffor yn hedfan trwy ganopi'r derw bob mis Gorffennaf, ac mae'n bosibl y bydd y Brithribin Gwyn yn dal i lynu ymhlith y llwyfenni sy'n weddill ar y safle.

Mae rhywogaethau mwy cyfarwydd, megis Llwyd y Ddôl, y Porthor, yr Adain Garpiog, y Peunog, a'r Glesyn Cyffredin, yn parhau i fod yn gyffredin ac yn weladwy drwy gydol misoedd yr haf, gan ddarparu lliw a symudiad yn y dolydd ac ar hyd ymylon y coetir.

Mae nifer o gacwn cyffredin Prydeinig yn ymwelwyr rheolaidd ag ardaloedd blodeuog Treborth, gan gynnwys y gacynen Cynffon Lwydfelyn, Bombus lapidarius, Bombus pascuorum, Gwenyn yr Ardd, Gwenyn y Coed, Bombus lucorum, a Bombus vestalis. Gyda'i gilydd, maent yn rhan hanfodol o rwydwaith peillio'r safle.

Mae'r ardd hefyd yn cynnal ystod eang o wenyn unigol: Gwelir Andrena cineraria, Megachile centuncularis, a Nomada yn rheolaidd, gyda'r olaf yn parasiteiddio nythod rhywogaethau eraill. Mae Cardwenynen y Gwlân, a welir yn aml yn amddiffyn ardaloedd o fintys neu Glust yr Oen (Stachys byzantine), yn defnyddio blew planhigion i leinio ei nyth. Mae'r gwenyn hyn yn defnyddio amrywiaeth o gynefinoedd, o bridd noeth a borderi blodau, i bren marw a hen waliau.

Mae gwenyn meirch hefyd wedi'u cynrychioli'n dda, gan gynnwys y gwenyn meirch cyffredin trawiadol (Vespa crabro) a'r gwenyn meirch cynffon-coch (Chrysis spp.), sy'n parasiteiddio nythod gwenyn a gwenyn meirch unigol. Gellir dod o hyd i amrywiaeth o ichnewmoniaid a gwenyn meirch ysglyfaethwyr parasitaidd eraill hefyd, sy'n chwarae rhan dawel ond hanfodol mewn rheoli plâu a chydbwysedd ecolegol ehangach yr ardd.

Y tu hwnt i Lepidoptera a pheillwyr, mae Treborth yn frith o bob math o infertebratau. Yn 2019, cofnodwyd dwy rywogaeth o bryfed lludw yn yr ardd am y tro cyntaf yn y sir: Porcellionides pruinosus, a geir mewn niferoedd mawr yn y domen gompost, a Haplophthalmus montivagus, sy’n ddarganfyddiad annisgwyl o'r ardd gerrig calchfaen (Hughes & Bryn, 2020).

Mae ymylon pwll a gwlyptir yr ardd yn weithgar yn yr haf, gyda gweision y neidr a mursennod yn cynrychioli sawl rhywogaeth sy'n bridio neu'n chwilio am fwyd ar y safle. Mae chwilod, o fuchod coch cochta lliwgar i chwilod daear llai amlwg, wedi'u cynrychioli'n dda. Mae Ceiliogod Rhedyn yn gyffredin mewn ardaloedd heulog, glaswelltog, a gellir dod o hyd i bryfed cop cranc yn aml yn llechu ar bennau blodau, yn aros i ymosod ar ysglyfaeth ddiarwybod. Mae'r pwll hefyd yn cynnal poblogaeth fach ond ffyniannus o gelod dŵr croyw, gan ddarparu tystiolaeth o gynefinoedd dyfrol glân ac ocsigenedig y safle.

Gyda'i gilydd, mae'r rhywogaethau hyn yn ffurfio gwe gymhleth o fywyd, wedi'i chefnogi gan gynefinoedd amrywiol Treborth a'n hymrwymiad parhaus i reoli bywyd gwyllt. O ymdrechion cofnodi gwyfynod o bwys cenedlaethol, i weledigaethau damweiniol, mae'r ardd yn parhau i wasanaethu fel labordy byw o ran arsylwi newid ecolegol, ac yn atgof o'r bioamrywiaeth gyfoethog a all ffynnu pan gaiff cynefinoedd eu gwarchod a'u dathlu.

Cyfeiriadau

Hughes, T.D. & Hill, D.G. (2020). The discovery of Haplophthalmus montivagus Verhoeff, 1941 (Isopoda: Oniscidea) at Treborth Botanic Garden, North Wales. Bulletin of the British Myriapod & Isopod Group, 32, pp. 65-67.

Gwiwer Goch (Sciurus vulgaris)
Cynefin: Coetir aeddfed, clystyrau conwydd, canopïau coed, gerddi
Statws: Mewn perygl yn y Deyrnas Unedig; yn brin yn lleol ond o flaenoriaeth uchel o ran cadwraeth
Nodiadau: Yn gynhenid ac yn gyffredin ar un adeg, ond mae niferoedd wedi gostwng oherwydd cystadleuaeth a chlefydau a gludir gan wiwerod llwyd. Fe'u gwelwyd am y tro cyntaf yn Nhreborth yn 1976 ar ôl croesi’r Fenai o Ynys Môn. Mae tystiolaeth o fridio yn yr ardd wedi'i chofnodi, ac mae ymchwil gan ddefnyddio tiwbiau gwallt wedi'i wneud i fonitro eu dosbarthiad yn yr ardd. Cefnogodd project Red Squirrels United LIFE 14, a ariannwyd gan yr Undeb Ewropeaidd, y gwaith o reoli gwiwerod llwyd yn yr ardal er mwyn caniatáu i wiwerod coch ail-gytrefu.

Gwiwer Lwyd (Sciurus carolinensis)
Cynefin: Coetir collddail, gerddi a pharciau
Statws: Ddim yn gynhenid; yn destun difa oherwydd y bygythiad i wiwerod coch
Nodiadau: Wedi eu cyflwyno o Ogledd America, maent yn trechu gwiwerod coch am fwyd a chynefin ac yn lledaenu brech y wiwer. Roeddent yn gyffredin yn Nhreborth ar un adeg, ond gostyngodd y niferoedd yn sydyn ar ôl i fesurau rheoli ddechrau yn 2006.

Llygoden Bengron Goch (Myodes glareolus)
Cynefin: Llystyfiant daear trwchus mewn coetir a gwrychoedd
Statws: Cyffredin
Nodiadau: Yn rhywogaeth ysglyfaeth allweddol i dylluanod a chigysyddion, mae llygod pengrwn coch yn gnofilod brown bach, sy'n effro ddydd a nos. Gellir eu clywed yn aml yn rhuthro ac yn gwichian yn yr isdyfiant.

Llygoden Bengron y Gwair (Microtus agrestis)
Cynefin: Glaswellt hir, glaswelltir garw, a dôl
Statws: Cyffredin
Nodiadau: Cyffredin yn yr ardd. Mae llygoden bengron y gwair yn ffynhonnell fwyd hanfodol i ysglyfaethwyr megis adar ysglyfaethus, corfidiaid a llwynogod.

Llygoden y Coed (Apodemus sylvaticus)
Cynefin: Coetiroedd, gerddi, prysgwydd a glaswelltir garw
Statws: Cyffredin
Nodiadau: Dringwyr ystwyth a bridwyr toreithiog, maent yn gyffredin ar draws yr ardd.

Llygoden Fach (Mus musculus domesticus)
Cynefin: Adeiladau a strwythurau eraill a wnaed gan ddyn
Statws: Cyffredin; wedi eu cofnodi mewn niferoedd bach o amgylch yr ardd
Nodiadau: Yn ffynnu o amgylch anheddau dynol; gwelir rhai unigol o bryd i’w gilydd mewn siediau ac o amgylch y prif adeiladau.

Llygoden Fawr (Rattus norvegicus)
Cynefin: Unrhyw le sydd â gorchudd a bwyd; ardaloedd compost, adeiladau, gwrychoedd
Statws: Cyffredin; gall y niferoedd amrywio ond maent yn bresennol ledled yr ardd
Nodiadau: Yn aml yn cael eu camddeall, mae llygod mawr yn ddeallus ac yn addasadwy. Mae Treborth yn cynnal poblogaethau isel sy'n debygol o gael eu rheoleiddio gan ysglyfaethwyr.

Cwningen (Oryctolagus cuniculus)
Cynefin: Glaswelltir byr, ymyl coetir, dolydd
Statws: Wedi'i gyflwyno ond wedi'i naturoli; cyffredin, i’w gweld yn aml rhai blynyddoedd
Nodiadau: Golygfa gyfarwydd ar lawntiau a dolydd, maent yn gallu achosi difrod i blanhigion addurnol.

Ysgyfarnog (Lepus europaeus)
Cynefin: Glaswelltir a thir fferm agored 
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. Prin yn Nhreborth; heb eu hadrodd yn ddiweddar
Nodiadau: Yn fwy ac yn gyflymach na chwningod, mae ysgyfarnogod yn dibynnu ar gyflymder a thir agored. Yn dirywio'n genedlaethol, gyda dwysáu amaethyddiaeth yn chwarae rhan fawr.

Pryfysorion (Dosbarth: Eulipotyphla)

Llyg Cyffredin (Sorex araneus)
Cynefin: Llawr coetir, isdyfiant, glaswelltir
Statws: Cyffredin ac wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981
Nodiadau: Pryfysorion bach ond ffyrnig, mae angen iddynt fwyta ~90% o bwysau eu corff bob dydd i oroesi. Yn hawdd eu hanwybyddu oherwydd eu maint bach a'u harferion cyfrinachol.

Twrch Daear (Talpa europaea)
Cynefin: Lawntiau, dolydd, coetiroedd
Statws: Cyffredin
Nodiadau: Nid ydynt i’w gweld yn aml uwchben y ddaear, ond mae twmpathau gwadd yn arwydd o’u presenoldeb yn yr ardd. Mae tyrchod daear yn helpu i awyru'r pridd wrth hela mwydod mewn systemau twneli cymhleth.

Draenog (Erinaceus europaeus)
Cynefin: Gerddi, gwrychoedd, ymyl coetir
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. Wedi eu rhestru ar Restr Goch IUCN fel bron â bod o dan beth bygythiad ac yn dirywio. 
Nodiadau: Yn arfer bod yn gyffredin yn Nhreborth, ond anaml iawn y caiff eu hadrodd bellach. O dan beth bygythiad oherwydd bod cynefinoedd yn cael eu colli, darnio cynefinoedd, diffyg bwyd oherwydd defnyddio plaladdwyr, a marwolaethau ar y ffyrdd.

Ystlum Mawr (Nyctalus noctula)
Cynefin: Yn clwydo mewn coed, yn hela dros dir agored ac ymylon coetiroedd
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. I’w gweld yn rheolaidd yn hedfan uwchben yr ardd. 
Nodiadau: Ystlum mwyaf y Deyrnas Unedig, yn aml yn dod i'r amlwg ychydig ar ôl i’r haul fachlud. Mae eu silwetau cyflym ac uchel yn weladwy uwchben y canopi pan fyddant yn hedfan.

Ystlum Lleiaf (Pipistrellus pipistrellus)
Cynefin: Gerddi, ymylon coetiroedd, tir fferm, gwrychoedd
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. Yn gyffredin yn y Deyrnas Unedig; yn anodd gwahaniaethu oddi wrth yr ystlum lleiaf meinlas.
Nodiadau: Un o ystlumod mwyaf niferus y Deyrnas Unedig, a dim ond yn yr 1990au y cafodd ei hadnabod fel rhywogaeth ar wahân i'r ystlum lleiaf meinlas.

Ystlum Lleiaf Meinlas (Pipistrellus pygmaeus)
Cynefin: Yn aml i'w gael ger dŵr, ymylon coetiroedd a gerddi
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. Mae'n debyg mai dyma'r mwyaf cyffredin o'r ddwy rywogaeth o ystlum lleiaf yn Nhreborth.
Nodiadau: Un o ystlumod mwyaf niferus y Deyrnas Unedig. Yn arfer treulio'r haf yn nho'r prif adeilad.

Ystlum Hirglust (Plecotus auritus)
Cynefin: Clwydi mewn ysguboriau, eglwysi, coed, ogofâu a thwneli
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. Anaml; ychydig o gofnodion yn y brif ardd
Nodiadau: Yn adnabyddus am eu clustiau mawr a'u ffordd o hedfan drwy hofran, gallant gasglu pryfed oddi ar ddail a rhisgl. Yn arbennig o agored i blaladdwyr.

Llwynog Coch (Vulpes vulpes)
Cynefin: Ymyl coetir, dolydd, gerddi, ardaloedd trefol
Statws: Eang a chyffredin, ond nid mewn niferoedd mawr yn Nhreborth
Nodiadau: Yn hollysydd hynod addasadwy, llwynogod yw ein hunig gi gwyllt. Maent yn chwarae rhan bwysig o ran rheoli cnofilod.

Mochyn daear (Meles meles)
Cynefin: Coetir, ffermdir, glaswelltir
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. Statws yn ansicr yn Nhreborth; adroddiadau achlysurol, di-sail gan aelodau'r cyhoedd
Nodiadau: Anifeiliaid cymdeithasol sy’n tyllu, mae moch daear yn gadael arwyddion clir megis setiau, geudai ac olion. Nhw yw ysglyfaethwr daearol mwyaf y Deyrnas Unedig.

Dyfrgi (Lutra lutra)
Cynefin: Glannau afonydd a dyfroedd arfordirol, gan gynnwys Y Fenai
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981. Bron a bod o dan beth bygythiad
Nodiadau: Ar un adeg, roedd dyfrgwn bron â diflannu yng Nghymru, ond mae’r niferoedd bellach yn cynyddu. Mae bawiau a gweddillion bwyd a ddarganfuwyd ar hyd clogwyni ar ochr y Fenai’n awgrymu eu bod yn bresennol ger yr ardd.

Carlwm (Mustela erminea)
Cynefin: Gwrychoedd, glaswelltir, dolydd, coetir
Statws: Cyffredin ond wedi eu cofnodi'n achlysurol yn Nhreborth o amgylch plotiau dolydd
Nodiadau: Ysglyfaethwyr ystwyth a ffyrnig, mae carlwm yn cael eu hadnabod gan eu cerddediad naid a'u cynffonau â blaenau du.

Gwenci (Mustela nivalis)
Cynefin: Gwrychoedd, glaswelltir, dolydd, coetir
Statws: Cyffredin ond wedi eu cofnodi'n achlysurol yn Nhreborth o amgylch plotiau dolydd
Nodiadau: Cigysydd lleiaf y Deyrnas Unedig. Mae eu maint bach yn eu helpu i ddilyn ysglyfaeth mewn tyllau a rownd corneli.

Ffwlbart (Mustela putorius)
Cynefin: Coetir, tir fferm, glaswelltir, gwlyptiroedd
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981.
Nodiadau: Yn arfer cael eu herlid, bellach yn gwella ond mae marwolaethau ar y ffyrdd yn fygythiad mawr. Mae ganddynt farc 'masg' nodedig ar yr wyneb. Cafodd pump eu dal yn fyw 300m i'r de o Dreborth tua 2005, ac rydym wedi nodi rhai anafiadau ar hyd Ffordd Treborth (2000-2010).

Ffuret Gwyllt (Mustela furo)
Cynefin: Yn debyg i'r ffwlbart, sef hynafiad y ffuret domestig; anifeiliaid anwes sydd wedi dianc yn ôl pob tebyg
Statws: Ddim yn gynhenid
Nodiadau: I’w gweld yn achlysurol yn yr 1990au; gallant groesi â ffwlbartiaid gwyllt a chynhyrchu epil ffrwythlon

Minc Americanaidd (Neovison vision)
Cynefin: Dyfrffyrdd, glannau, tiroedd fferm, gwlyptiroedd
Statws: Ymledol, estron
Nodiadau: Rhywogaeth ymledol sy'n peri bygythiad difrifol i ffawna cynhenid. Nofwyr rhagorol. Ychydig o gofnodion ohonynt yn y Fenai.

Dolffin Trwynbwl (Tursiops truncatus)
Cynefin: Morol
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981 
Nodiadau: I’w gweld yn achlysurol mewn dyfroedd lleol dros y 40 mlynedd diwethaf ym Mhwll Ceris ac i'r dwyrain o'r bont grog. Mae Treborth yn cynnig mannau gwylio i weld rhai ohonynt o bryd i’w gilydd.

Llamhidydd (Phocoena phocoena)
Cynefin: Morol
Statws: Wedi eu gwarchod o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad, 1981
Nodiadau: Yn llai ac yn fwy swil na dolffiniaid trwynbwl, bydd llamhidyddion fel arfer yn osgoi cychod a thraffig morol arall. Yn haws i'w gweld mewn amodau tawel. Gwelir yn achlysurol yn y Fenai.